Klok van Karel van Lotharingen

Karel van Lotharingen – een passie voor tijdmeting

Karel van Lotharingen (1712-1780) vertegenwoordigde als gouverneur-generaal zijn schoonzuster keizerin Maria Theresia in de Oostenrijkse Nederlanden. Zijn bijzondere belangstelling voor de tijdmeting is algemeen bekend. Die passie sloot aan bij zijn interesse voor mechanica en positieve wetenschappen die typerend was voor de 18de eeuw – de Eeuw van de Verlichting. Hij bezat een 175-tal uurwerken en klokken, maar ook ingenieuze en speelse automaten konden de landvoogd verleiden. Hij schreef over zijn collectie in zijn dagboeken en noteerde zijn verzuchtingen of experimenten op kleine kartonnen fiches.

Een uitzonderlijke identificatie

Hoewel klokken of uurwerken zelden met zekerheid te identificeren zijn, bestaat er geen twijfel over de identificatie van de klok die door de Koning Boudewijnstichting is aangekocht. Zowel de afwerking als het mechanisme zijn nauwgezet beschreven in de boedellijsten en de catalogus van de veiling die in 1781, na het overlijden van Karel van Lotharingen, plaatsvond. De klok werd vervaardigd door Adrien Demeure (1729-1799), de Brusselse horlogemaker die samen met Joseph Jacquemin de collectie van de gouverneur-generaal onderhield en meerdere pendules en uurwerken voor hem maakte.

Een decoratief ontwerp

Het uurwerk is in verguld brons gemaakt en staat op een marmeren sokkel gedecoreerd met rijen parels. Door de cilindervormige zuil die versierd is met gedrapeerde gordijnen en een deksel dat een brandend vuur voorstelt herinnert het uurwerk aan de altaren ter ere van het heilige vuur uit de Romeinse Oudheid. Op de voorzijde staat een jong meisje in reliëf. Ze leest een boek en leunt op een kleine uitspringende trommel waarop de wijzerplaat staat. De nadruk ligt in dit ontwerp op de decoratieve functie, een nieuwigheid van de jaren 1770.

Een complex symbolisch programma

Het heilige vuur staat hier symbool voor de eeuwigheid. Het meisje met het boek is afgeleid van de allegorie van de Gratiën houdt verband met het thema van de Lectuur. Ze kan hier als een uitdrukking van de Avondstond geïnterpreteerd worden. Op de achtergrond kondigt de haan het ontwaken van de nieuwe dag aan en zo omvat de klok een samenvatting van de hele nachtelijke cyclus, van de schemering tot de zonsopgang.

Een geperfectioneerd mechaniek

Op deze klok kan de tijd zowel overdag als ’s nachts worden afgelezen. Een verticale geglazuurde wijzerplaat geeft de uren aan in Romeinse cijfers en de minuten in Arabische cijfers. Bovenaan vormt een band opengewerkt met Romeinse cijfers de horizontale wijzerplaat. Deze band werd van binnenin verlicht door een olielampje, zodat de tijd ook in het duister kon worden afgelezen.

Publicatie 'Karel van Lotharingen. Uurwerk uit zijn paleis.'

Website Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

Meer info over het Erfgoedfonds